Birləşmiş Ştatlar son illərdə xarici siyasətdə yürütdüyü qeyri-sabit yanaşmalar ucbatından çətinliklərlə üzləşsə də, bu vəziyyət Çin başda olmaqla digər böyük güclərin çoxqütblü diskursunu daha çox dilə gətirməsinə şərait yaradır.

Asiya-Sakit okean regionu qlobal rəqabətin yeni mərkəzinə çevrilib. Bölgənin artan iqtisadi çəkisi onu geosiyasi baxımdan da fərqləndirir. Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ)-Çin rəqabətinin dərinləşməsi regionda artan strateji səyləri daha qabarıq göstərir. Biz elə bir dövrdən keçirik ki, hər iki ölkə bütün çəkisini regiona yönəltdi, rəqabətin məzmunu genişləndi.
Ona görə də bu müsabiqə bizə beynəlxalq sistemin gələcəyi haqqında çox şey deyə bilər. 2023-cü ildə ABŞ-Çin münasibətləri; Bu, texnologiya, ticarət və hərbi sahələrdə özünü büruzə verdi. ABŞ Çinə qarşı sanksiya tətbiq etməklə, xüsusən də çiplər sahəsində “texnoloji mühafizəni” gücləndirəcəyini göstərdi. ABŞ həmçinin Cənubi Çin dənizində və Tayvan ətrafında hərbi mövcudluğunu daha da gücləndirib. Çin isə Tayvana qarşı ritorikasını kəskinləşdirdiyi bir mərhələyə qədəm qoyub.
ABŞ Müdafiə naziri Lloyd James Austin, il ərzində təhlükəsizlik sahəsində keçirilən Şanqri-La Dialoqunda verdiyi açıqlamada, Cənubi Çində sərbəst naviqasiyanı qorumaq öhdəliyi çərçivəsində ABŞ-ın hərbi varlığını gücləndirəcəklərini söylədi. Dəniz və regional müttəfiqlərini, xüsusilə də Tayvan boğazında dəstəkləmək, hərbi fəaliyyətlərə və Çinin bölgədəki iddialı mövqeyinə cavab olaraq görülür.

Digər tərəfdən, ABŞ-ın 2024-cü il üçün 886 milyard dollarlıq müdafiə büdcəsini təsdiqləməsi diqqət çəkib. Sözügedən büdcəyə Sakit Okean Təhlükəsizliyi Təşəbbüsü çərçivəsində təxminən 9 milyard dollarlıq əsas investisiyalar daxildir. ABŞ Müdafiə Naziri əvvəlki açıqlamalarında yeni büdcədə Hind-Sakit Okean üçün xərclərə diqqət yetirəcəklərini bildirmişdi. ABŞ-ın müdafiə büdcəsi Çini cilovlamağa yönəlmiş bir yanaşma tətbiq etməyə davam edir. Yaponiyanın açıqladığı rekord 56 milyard dollarlıq müdafiə büdcəsini nəzərə alsaq, Asiya-Sakit Okean regionunda silahlanmanın yolu açıqdır.

Rəqabət əməkdaşlıqdan üstündür

ABŞ və Çin arasında yüksək səviyyəli diplomatik danışıqlar ili oldu. İlin əvvəlində baş verən “casus şarı” böhranı ilə pisləşən və qırılma həddinə çatan münasibətlər ABŞ dövlət katibi Antoni Blinkenin Pekinə səfəri ilə bir qədər yaxşılaşsa da, gərginliyini davam etdirdi. Digər tərəfdən, iki ordu arasındakı əlaqə kanallarının hərbi mənada uzun müddətdir kəsilməsi də digər problem sahəsi kimi diqqəti cəlb edirdi.
Noyabr ayında San-Fransiskoda keçirilən sammitdə Çin sədri Si Cinpinlə ABŞ prezidenti Co Baydenin görüşü “əməkdaşlıq” ümidlərini artırsa da, struktur xarakter daşıyan ABŞ-Çin rəqabətinin güclənməyə davam etdiyi görüldü. estetikləşdirilmiş diplomatik danışıqlar.
Liderlər ikitərəfli münasibətlərdə sabitliyi təmin etmək və qlobal problemlərin həlli üçün əməkdaşlıq etmək əzmində olduqlarını bəyan ediblər, lakin iki ordu arasında kəsilən əlaqənin bərpasından başqa konkret bir inkişafın olmadığı görülüb. Hər iki ölkənin getdikcə aydınlaşan yeni soyuq müharibə şəraitində mövqelərini aydınlaşdırdığını söyləmək mümkündür.
Digər tərəfdən, ABŞ-ın G20 sammitində elan etdiyi Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa İqtisadi Dəhlizinin (IMEC) qlobal miqyasda böyük təsiri oldu. BRİKS sammitində Çin və Rusiyanın çoxqütblülüyünü gündəmə gətirməsi və BRICS-in genişləndirilməsi diqqət çəkən digər məsələlər idi. ABŞ IMEC ilə qlobal infrastruktur sahəsində Çinin “Bir kəmər və yol” təşəbbüsünə alternativ yaratmağa çalışarkən, Çin BRİKS və ŞƏT kimi mexanizmlərlə çoxqütblü qlobal yanaşmanı işə salmağa çalışır.

Regional səlahiyyətlər və “riskdən yayınma” səyləri

Yaponiya, Avstraliya və Filippin kimi ölkələr ABŞ-la müttəfiqliklərini möhkəmləndirərkən, Hindistan kimi böyük dövlətlər ABŞ-a yaxın, lakin neytral xarici siyasət yürüdürlər. Əslində Yaponiya və Avstraliya kimi ölkələrin xarici siyasətlərinin yeganə səciyyəvi cəhəti ABŞ-la qurulan tarixi ittifaqdır. Bu səbəbdən onların geniş manevr sahəsi olmadığını söyləmək olar.
Deyə bilərik ki, Asiya-Sakit Okean regionunun digər ölkələri də ABŞ-Çin rəqabətinə uyğun qruplaşmalar aparır və daha çox riskdən çəkindirirlər. İki ölkə arasında rəqabətin daha da dərinləşəcəyini və gərginliyin 2024-cü ildə də davam edəcəyini söyləmək mümkündür. Aydındır ki, Tayvan və Cənubi Çin dənizi kimi alov nöqtələrinin əhəmiyyətli olaraq qalacağı bir dövrə qədəm qoyduq, lakin mümkün qarşıdurma gözlənilmir və hər iki ölkə hərbi fəaliyyətlərini intensivləşdirməyə davam edir. Şimali Koreyanın mümkün böhran mərkəzinə çevrilməsi kimi inkişaflar gündəmə gələ bilər.
Xüsusilə Tayvanda 2024-cü ilin əvvəlində keçiriləcək seçkilər son dərəcə əhəmiyyətlidir. Bununla belə, tərəflərin status-kvonu saxlamağa çalışacağı qeyri-müəyyənlik dövrünə qədəm qoyduq. Diqqət çəkən odur ki, Birləşmiş Ştatlar Tayvanı hərbi cəhətdən təchiz etməyə davam edərkən, Çin regionda hərbi modernləşdirilməsini və intensivliyini artırır.
Görünən odur ki, qlobal geosiyasət qarşıdakı dövrdə münaqişələrin artması ilə xarakterizə olunacaq. Bu səbəbdən yeni soyuq müharibə mühitinin dərinləşməsi və qütbləşmənin artması gözlənilə bilər. Demək olar ki, Çin və Rusiyanın elan olunmamış ittifaqı daha da inkişaf edəcək və bu, qlobal parçalanmada mühüm rol oynaya bilər. Digər tərəfdən, regional miqyasda orta güclərin ön plana çıxa biləcəyi konyukturanın baş verəcəyini proqnozlaşdırmaq olar.

Qurulmuş beynəlxalq nizam və çoxqütblü yanaşma bir-birinə ziddir

Nəticə etibarı ilə demək olar ki, Asiya-Sakit okean regionunun qlobal geosiyasətdəki yeri növbəti illərdə daha da aktuallaşa bilər. ABŞ-Çin rəqabəti və Çinin yüksəlişi 21-ci əsrin ən müəyyənedici elementlərindəndir. Digər tərəfdən, ABŞ-ın qlobal hegemonluğunun şübhə altına alındığı, gücünün aşınmaya başladığı bir dönəmdən keçirik. Birləşmiş Ştatlar son illərdə xarici siyasətdə yürütdüyü qeyri-sabit yanaşmalar ucbatından çətinliklərlə üzləşsə də, bu vəziyyət Çin başda olmaqla digər böyük güclərin çoxqütblü diskursunu daha çox dilə gətirməsinə şərait yaradır.
Demək olar ki, hər iki ölkə öz milli maraqlarını maksimum dərəcədə artırmağa çalışır və bundan əlavə, ABŞ mövcud nizamın saxlanmasına diqqət yetirir. Çin isə mövcud nizamın artıq “işləmədiyi” və alternativ yanaşmaların qiymətləndirilməsi arqumentinə əsaslanan yanaşma qurmağa çalışır. İki ölkənin bir-birini necə qəbul etməsi, bu qavrayışların onların siyasətlərinə necə təsir etməsi və beynəlxalq normaların bu münasibətlərdə hansı rol oynaması bəlkə də bu rəqabətin məğzidir.
Bir sözlə, bu rəqabətin beynəlxalq sistemi yenidən formalaşdıracağı aydındır. Çinin yüksəlişi qurulmuş beynəlxalq nizamın ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi strukturunu şübhə altına alır və onun çoxqütblü dünya nizamına doğru meyllənməsinə səbəb olur. Biz beynəlxalq sistemin, daha doğrusu qlobal nizamın kobud xəyal olduğu və qlobal miqyasda məsuliyyət daşıyan tənzimləyici qurumların fəaliyyət göstərmədiyi bir interregnumdayıq. Ona görə də regional və orta dövlətlərin daha fəal olduğu dövr yaxınlaşır. Bu, daha çox qeyri-müəyyənlik və gərginlik deməkdir.
Mənbə: AA / Dr. Hüseyn Qorxmaz